I. Mô tả cây Sâm Bố Chính
1. Đặc điểm thực vật
- Thân: Cây thân thảo, có chiều cao khoảng 1m. Thân cây chủ yếu mọc đứng. Đôi khi nó có thể mọc bám vào các cây khác để phát triển. Rễ mầm màu trắng nhạt hay vàng nhạt, có đường kính 1,5-2cm, nhiều rễ có hình người trông rất giống Nhân sâm.
- Lá: Lá màu xanh, dài 6-7cm, rộng 30mm, gốc lá hình trái xoan và cuối phiến lá lại có hình dáng tương tự như mũi tên. Mặt lá có lông đơn hay hình sao, lá kèn hình sợi chỉ dài 7mm có ít lông dài.
- Hoa: Hoa đơn có 5 cánh, màu hồng phớt vàng hay đỏ. Hoa mọc ở kẽ lá và có đường kính khoảng 8cm. Cuống hoa dài, đầu trên hơi phình ra, bên ngoài phủ lông cứng.
- Quả: Hình trứng, một đầu nhọn, chia làm 5 múi, bên ngoài phủ lông. Quả non màu xanh, khi chín sẽ chuyển sang màu nâu và nứt ra thành 5 mảnh rõ ràng.
- Hạt: Trong quả chứa nhiều hạt nhỏ màu nâu, hình dáng tương đối giống quả thận. Hạt của cây mẹ càng lâu năm thì gen duy truyền về dược tính và khả năng kháng bệnh sẽ càng cao.
Sâm Bố Chính trồng khoản 4-6 tháng là sẽ ra hoa. Hoa sâm thường ra từ tháng 5-10 hằng năm. Hoa sâm bố chính thường nở trong ngày, sau đó tàn. Khoản 1-2 tuần sao sẽ tạo quả sâm bố chính. Hạt sâm bố chính non có màu trắng khi khô già có màu đen xám hoặc đen. Khi cây sâm bố chính trồng từ 12 tháng đến 18 tháng có thể cho thu hoạch củ. Nếu lấy hạt để làm giống cho các vụ sau thì để vườn Sâm Bố Chính từ 2 năm tuổi trở lên để thu hoạch hạt làm giống, sau đó thu hoạch củ.
II. Cách trồng, chăm sóc và thu hoạch
1. Chọn giống hạt Sâm Bố Chính
- Chọn hạt của cây sâm bố chính mẹ 2 năm tuổi, cây to khỏe không sâu bệnh. Vì hạt sâm bố chính sẽ có được gen duy truyền từ mẹ cho khả năng kháng bệnh cao, năng suất sâm bố chính đạt chuẩn.
Hình 1: Vườn ươm cây giống Sâm Bố Chính cho năng suất cao, đạt tiêu chuẩn
2. Chọn đất trồng và làm đất
- Chọn đất thịt nhẹ, đất cát pha, đất phù sa ven sông, đất đỏ ba gian. Trong các loại đất thì đất phú sa ven sông là tốt nhất cho cây sâm bố chính vì hằng năm được bồi đấp thêm lượng phù sa mới.
- Sâm bố chính thích hợp trồng ở vùng đất có tầng canh tác dày, đất giàu mùn, tơi xốp và thoáng nước tốt, không ngập úng, có nhiều ánh nắng như vùng đồng bằng hoặc trung du là tốt nhất.
- Đất cao ráo, thoát nước tốt, đối với những nơi vùng đất bằng phẳng thì cần đánh rãnh để cho khi mưa thoát nước tốt không bị đọng nước ảnh hưởng đến củ sâm.
- Cày xưới đất, bón lót vôi, phân chuồng hoai mục. Đất đánh thành luống rộng 1,0-1,2m, dài tuỳ theo khu đất, luống cao 0,3-0,5m. Mỗi luống cách nhau 30-40cm sao cho dễ đi lại và chăm sóc.
3. Xuống giống Sâm Bố Chính
- Khi cây con sâm bố chính cao tầm 10cm hoặc được 4-5 tuần, thì tiến hành cho cây sâm ra luống trồng.
- Mỗi cây cách nhau 30cm. Mỗi luống có 3 hàng. Dùng màng phủ nông nghiệp hoặc rơm rạ tủ quanh gốc, để giảm cỏ dại và mầm bệnh gây hại.
- Tuy có dùng màng phủ hạng chế gần như 90% cỏ. Nhưng, những tháng đầu sau sau khi trồng một số cỏ quanh ô trồng của màng phủ sẽ phát triển, cần bỏ thời gian để làm cỏ quanh gốc để cho phân bón và chất dinh dưỡng được tập trung hơn vào cây sâm.
Hình 2: Dùng rơm rạ phủ luống trồng sâm hạn chế cỏ mọc và dữ ẩm cho cây
4. Cách chăm sóc cây Sâm Bố Chính
- Hạn chế bón phân trong 2-4 tuần xuống giống. Lúc này chỉ tập trung tưới nước và giữ ẩm tốt.
Hình 3: Dùng màng phủ nông nghiệp hạn chế cỏ mọc và dữ ẩm cho cây sâm
- Sau 3-4 tuần tiến hành làm cỏ quanh gốc, Nếu có dùng màng phủ nông nghiệp thì tiến hành làm cỏ quanh lỗ gốc, sau thời gian 5-6 tháng việc làm cỏ có thể không cần thiết vì cây sâm đã phát triển tốt. Chú ý các đường thoát nước cho cây vào mùa mưa.
- Dùng chủ yếu phân vi sinh, phân chuồng hoai mục. Lượng phân NKP và Ure cần trong giai đoạn cây từ 2-4 tháng tuổi. Với liều lượng 3-4kg cho 1.000m2.
- Phân vi lượng Prima 04 thích hợp cho sự phát triển của cây sâm và chống thối củ. Với Liều dùng 20ml cho 25 lít nước. Cây Sâm Bố Chính từ tháng thứ 1-5 sẽ thích hợp dùng. Với liều dùng 10 ngày/1 lần.
- Cây Sâm Bố Chính có thể gặp một số sâu bệnh như: sâu ăn lá, đạo ôn lá, bọ trĩ.
- Tỉa bớt lá và hoa sâm cho cây tập trung chất dinh dưỡng vào đất.
- Độ ẩm đất vừa phải từ 70-80% trái độ ẩm cao dễ gây thối củ.
5. Thu hoạch, sơ chế và bảo quản:
- Sau khi trồng từ 12 tháng đến 18 tháng có thể cho thu hoạch củ sâm.
- Rễ Sâm Bố Chính thường được thu hoạch vào mùa đông, vì lúc này thuốc sẽ tập trung vào củ.
Hình 4: Sau khi trồng từ 12 tháng đến 18 tháng cho thu hoạch củ sâm
*/ Tùy theo nhu cầu dùng tươi hay khô mà có cách sơ chế khác nhau:
- Sâm tươi: Sau khi đào về, củ được rửa sạch, cắt bớt rễ phụ, cạo bỏ lớp vỏ cứng bên ngoài, ngâm với nước vo gạo rồi để qua một đêm, vớt ra cho ráo nước trước khi đem ngâm với rượu trên 40 độ hoặc sắc uống.
- Sâm khô: Sau bước ngâm nước vo gạo thì có thể giữ nguyên củ hoặc cắt thành lát nhỏ dày khoảng 3 - 5cm, sấy hoặc đem phơi khô, độ ẩm dược liệu khoảng 12%, sau đó cho vào bao chuyên dùng đem đi cất trữ.
Bảo quản dược liệu nơi khô ráo, tránh để bị ẩm mốc./.